Jellema-Bellini

Giovanni Bel”Sacra Conversazione”(1505 – 10)

Sacra Conversazione
met Giov. Bellini,

voor Arie en Ay-Lan van Drongelen

C.O. Jellema

Dat onwaarschijnlijk strak omlijnde
blauw, Bellini, van zo’n mantel
op dunner blauw van lucht, hoe stelde
jij je overgangen voor van hier
naar ginds, of dat het hullend linnen
de inslag deelt met een ontastbaar licht?
Wie dacht jij dat we zijn voordat we sterven
nu je ons troost met helderheid van vorm,
die milde ernst, niet aards, maar ook niet van heel ver?
Naar jou, Bellini, jouw bedoeling vraag ik
nu, zoals vaak op voorjaarsdagen, van het dorp
achter het vlakke veld de molen en de kleine toren
met hun geboomte blauw
de lucht erboven doen verbleken – vroeger dacht
ik dit een reden voor verwondering, een lichtend teken
van ons onzichtbare behoud.

Schoonheid, Bellini, kent de schaamte niet, is vrij
zich te bewegen; neemt, gelijk op griekse stèles blijvenden,
zij afscheid met een laatste blik of is, wanneer wij gaan,
zij het die ons ontvangt – niet slechts idee
doch een geleefd geloof en van ons kijken
de werkelijke uitkomst? Niemand weet
waar jij nu bent, aan wat je maakte
en achterliet hier ben je te herkennen. Maar wie had
jouw schoonheid lief, en jou, jouw lichaam en het ongerief
om deze kunst te zijn gescheiden
van jou, en om zo’n blauw?

Waar wacht ik op, of iets zich openbaren zal
waarin? Want al het komende lijkt wel geweest,
misschien in andere gedaante. Niets is nieuw
dan wat de hoop zich voorstelt als de durende
verlossing van het kwaad; maar wie gelooft
heeft tijd te doden. Kan wie het beschrijft
lijden aan het bestaan? Of is zo schilderen
een daad van heiligspreking? Hoeveel stierven
er tijdens een penseelstreek hemels blauw
aan daden van geweld. Niet te bevatten is het.
mar dingen ver te zien lost hun materie op.
Alsof geen mensen wonen
om toren, molen in dat nevelblauwe dorp
ginds op de grens van uitgestrektheid en gewelf,
je denkt hen dar slechts, maar in vrede,
onsterfelijk haast, ontstoffelijk – ook in jouw stad,
Bellini, is het nu
een gaan en komen aan de druk bevaren kades
zonder ons, alsof
er nergens oorlog is zo zie ik het in mijn verbeelding
levendig: wij wonen daar

of elders, wonen waar
verlangen niet belaagd wordt door getal:
‘een lessend frisse wind van zee in ons gezicht,
en om ons heen de warmte van een feestelijk gewoel,
en onder onze voeten aarde, aarde’.
Wij kopen er gearmd en wijzend
en lachend om de schilderachtigheid, wij
vreemdelingen, thuis zolang vertrek ons wacht.

Of meende jij van ’t godkind de belofte,
was het geen kunst de beelden in te kleuren
van een verhaal dat ook mij overleeft –
ik heb vandaag de perken schoongemaakt, rondom de rozen
speenkruid gewied, de diepe wortel van
de paardebloem gestoken, vogels floten,
groenling en koolmees, winterkoning, lijster;
mijn handen dachten en ik was het oor
van deze voorjaarsdag, mijn luisterende zin,
met ogenblik verzoend en plek, met lichaam, avondval.

Giovanni Bellini Sacra Conversazione

De betekenis (bedoeling) van een gedicht is voor C.O. Jellema van essentieel belang. Dit blijkt bijvoorbeeld uit het gedicht ‘Sacra conversazione’:’Naar jou, Bellini, jouw bedoeling, vraag ik’, naar aanleiding van Giovanni Bellini’s gelijknamige schilderij. Alles wijst erop dat Jellema zichzelf en het hem omringende wil verstaan en ook als zodanig verstaan wil worden. De vraag naar zijn ‘bedoeling’ is niet alleen legitiem, maar ook essentieel.

Zelf doet hij in ‘Spolia’, de bundel waaruit ‘Sacra conversazione’ niets anders dan vragen stellen: ‘zou nog, wie ’t even losliet, het beërven?’; ‘Kan wie het beschrijft lijden aan het bestaan?’ Prangende vragen dus, waarop in de praktijk vaak een machteloze stilte volgt. Maar in de poëzie, zo bewijst Jellema keer op keer, kun je die stilte heel zinvol opladen met beelden, met taal.
Zo gaat het bij Jellema vaak. Over de stilte van het onvatbare giet hij de vertroostende zichtbaarheden uit van het aardse. Die zichtbaarheden worden, zo staat er ergens, ‘diep in het sprakeloze opgespoord’. Dat dat uitgerekend in taal gebeurt, is zo’n klein wonder waarvan de poëzie het vaak hebben moet.

Het visuele element is bij Jellema daarom van groot belang. ‘Spolia’ bevat voorbeelden te over, zoals alleen al een aantal gedichten naar schilderijen van Titiaan, Carracci en Bellini bewijst. In de relatie met het zichtbare – Jellema spreekt veelal van ‘de dingen’ – ligt kennelijk, een zinvolheid besloten die het stellen van onbeantwoordbare vragen rechtvaardigt.

Hoewel Jellema dus onmogelijke, abstracte vragen stelt, komt hij telkens uit op de woordloze concreetheid. Dat dat bewust gebeurt, blijkt uit het slotgedicht, waarin hij het onvatbare, ‘hemelse blauw’ van Bellini’s schilderij op een gegeven moment laat voor wat het is om zich te concentreren op het nabije wonder van het wieden van zijn tuintje: “mijn handen dachten en ik was het oor van deze voorjaarsdag, mijn luisterende zin, met ogenblik verzoend en plek, met lichaam, avondval.”

‘Wat bedoelt de dichter?’ Wat Jellema betreft toch in elk geval dit: dat de poëzie sprakeloos spreekt. Dat brengt deze beschouwelijk en anekdotisch ingestelde traditionalist heel dicht bij hermetische dichters als Faverey en Kouwenaar. En het zegt tegelijk iets over de altijd voelbare, subtiele geladenheid van deze voortreffelijke bundel.

Sacra Conversazione (c. 1490)
detail: Saint Catherine	detail: Saint Magdalene

Sacred Conversation (1490)

Oil on panel, 77 x 104 cm

Museo del Prado , Madrid

The painting (Virgin and Child with Saints Magdalene and Ursula) is signed: “IOANNES BELLINVS P.”. It was in the collection of the painter Carlo Maratta. Probably autograph, although some critics consider it to be a workshop product or a copy with modifications of the Sacred Conversation in the Gallerie dell’Accademia in Venice .

Madonna and Child with Two Saints (Sacra Conversazione) (c. 1490)

Oil on wood, 58 x 107 cm

Gallerie dell’Accademia, Venice

 

Bellini’s Sacred Conversation the two saints are traditionally identified as Sts Catherine and Magdalene but it is more likely that they are two noble Venetian ladies who commissioned the painting.

The painting is one of the loftiest expression of this frequently painted theme. It shows a magisterial development that has prompted critics to recall the fundamental teaching of Leonardo’s “sfumato”. The light, in fact, softly progressing over the faces and garments, strikes from the side of the assorted figures of the Virgin and Sts Catherine and Magdalene, silent companions of the former in sacred contemplation. Also in the characteristic symmetrical composition of all Bellini’s sacred conversations, the spreading of a crepuscular and intimate light that tinges the figures is a demonstration of how far ahead Bellini was proceeding in these years in developing the concepts of space and colour which had belonged to Antonello da Messina. The indistinct background, completely lacking any kind of connotation, is just “opened” in depth by the two diagonal wings of the saints which close at the sides the perfect pyramid formed by the group of the Madonna and Child. What is suggested is a warm and yet transparent depth in which the figures move without being engulfed.

There is also another, probably autograph version at the Prado in Madrid . The success of paintings like this can be measured by the large quantity of existing variants, mostly the work of the workshop or only partially autograph, and often reproduced in various copies.

 

This detail shows the head of Saint Catherine.

 

An excellent example of the special skill of Giovanni Bellini in using light effects to detach images from their backgrounds can be seen in his ‘Madonna and Child between St. Catherine and St. Mary Magdalene’ where the sacred figures stand out not against a landscape but rather against a dense blackish backcloth. The forms take shape and substance in the light in a concert of musical gestures and deep, warm colours judged to exactly the right degree of refinement. While the Virgin in the centre of the group seems to be turning slowly, and St. Catherine on the left, her hair fashionably dressed with strings of pearls, lingers ecstatically in mute adoration, Mary Magdalene emerges from the black of the background in a Leonardesque apparition, her fair, silken tresses hanging loose over her shoulders.

 

This detail shows Saint Magdalene.

 

Santa Conversazione (1505-10)

Oil on panel, 62 x 83 cm

Museo Thyssen-Bornemisza , Madrid

The painting represents the Virgin and Child and two figures: a woman praying and a figure who could be St Simeon. The painting may be a Sacra Conversazione (holy conversation), a subject developed at the end of the 15th century, but the figures, rather than conversing, seem to be united in a mystic communion. Their attitudes and expressions convey great peace and a meditative mood which bathes the whole painting: the landscape in the background is harmoniously formed from subtly graduating tones. There are no sharp contrasts and the light and shade is gently blended, creating a chromatic melody achieved through the rendering of the diffusely filtered atmosphere.